Flowers: जांभळी मंजिरी - Jambhali Manjiri | Pogostemon deccanensis Panigrahi

सह्याद्रीच्या रानावनांत फिरताना खुपदा मोकळ्या माळरानांशी गाठभेट होते. एरवी ही माळरानं अगदी ओसाड पडलेली असतात, असलंच थोडं फार तर पिवळ गवत आणि त्याच्या सोबतीला एखाद दुसरं खुरटं झुडूप. या माळरानांवरचे पक्षीही थोडे वेगळेच, माळाशी अगदी साम्य असणारे, त्यामुळे ते लवकर दिसूनही येत नाहीत. ही ओसाड असलेली माळराने खरे रंग आणतात ते पावसाळ्याच्या शेवटी. हिरव्यागार लुसलुशीत गवताचे गालिचे आणि त्यावर हवेच्या तालावर डोलणारी रानफुलं. एकदा का रानफुलांचे ताटवे फुलायला लागले की दर पंधरा दिवसांना ही माळराने नवनवीन रंग परिधान करू लागतात.

सह्याद्रीच्या माळरानांवरील या रंगांच्या उधळणीमधे एक महत्वाच रानफुल म्हणजे "जांभळी मंजिरी", पुन्हा एकदा मराठी नावांमधील एक सुंदर नाव. जितकं सुंदर नाव तितकंच सुंदर हीच रुपडं आहे. जुलै महिन्यात एकदा पावसाच्या सरी ताल धरू लागल्या आणि उघड्या माळरानांत पाणी मुरलं की मंजिरीची बीजं रुजायला सुरवात होते. जुलैच्या शेवटी बिया रुजून छोटी छोटी रोपटी पाण्याच्या डबक्यांत आणि ओलसर मातीत तयार होतात. ही छोटी रोपं खूपच सुंदर दिसतात, विशेषतः उथळ पाण्याच्या डबक्यात! मंजिरीची रोपं जशी जशी वाढायला लागतात तशा नवीन फांद्या मुख्य शाखेवर अगदी जमिनीपासून निघायला सुरवात होते. या फांद्यांवर प्रत्येक अर्ध्या ते एक सेमी अंतरावर गोलाकार रचनेत लांब सुळयांसारखी मांसल पाने लागतात. या गोलाकार रचनेमुळे पानांनादेखील फुलांसारख्या रचनेचा आभास निर्माण होतो. चुकून कधी उन या डबक्यांवर पडल तर पानांमधील हरितद्रव्य (Cholorophyll) चमकत, आणि प्रत्येक डबक्यांमध्ये मंजिरीची अशी अनेक झाडं असतात. ही सर्व झाडं एकत्रित चमकताना पाहणे म्हणजे एक वेगळा सोहळाच.

ऑगस्ट महिन्याच्या शेवटपर्यंत मंजिरीची वाढ पूर्ण होते, उंची साधारणपणे २०-३० सेमी पर्यंत असते. सप्टेंबर महिन्याच्या सुरवातील उन, सावल्या आणि पावसाचे खेळ सुरु होतात. प्रत्येक फांदीच्या टोकावर ६-७ सेमी लांबीचे हिरवे तुरे किंवा फुलोरे निघतात आणि त्यावर जांभळ्या रंगांची फुले लागतात. एकाच वेळी संपूर्ण फुलोऱ्यावर फुले कधीच लागत नाहीत, खालच्या बाजूने फुले लागायला सुरवात होते आणि अर्ध्या पर्यंत सुरवातीला फुले लागतात.

ती फुले येउन गेली की मग पुढच्या उरलेल्या भागावर फुले लागतात, यामळे प्रजननाच्या प्रक्रियेमध्ये मदत होते. एकत्रित पाहिल्यानंतर एक संपूर्ण तुरा किंवा फुलोरा म्हणजेच एक फुल असल्याचा भास होतो, परंतु निरीक्षणपूर्वक पाहिल्यास छोटी छोटी फुले अगदी स्पष्ट आणि दाटी-वाटीने फुलोऱ्यावर लागलेली आढळतात. प्रत्येक फुलामध्ये ५ पाकळ्या असतात, त्यातली प्रत्येक पाकळी साधारणपणे १-२ मिमी लांबीची असते, रंग चमकणारा जांभळा (lovendor) असतो. फुलाच्या मधोमध पाच पुंकेसर आणि एका स्रिकेसराची रचना असते. पुंकेसर आणि स्रिकेसर हे साधारणपणे अर्ध्या सेमी. लांबीचे असतात, यांचा रंग देखील फिक्कट जांभळाच (lovendor), पण एक विशेष गोष्ट म्हणजे पुंकेसारावर जांभळ्या रंगाचे मुलायम केस असतात, त्यामुळे आधीच फुलांची दाटी आणि त्यात हे केस त्यामुळे फुलांची दाटी आणखी वाढते पर्यायाने फुलोर्याला झुबक्यांचे स्वरूप प्राप्त होते, प्रत्येक फुल हे दुसऱ्या फुलाशी स्पर्धा करताना दिसते. अशी लाखो-करोडो मंजिरीची फुले माळरानावर एकाच वेळी फुलतात, संपूर्ण माळरान जांभळ्या रंगाचे दिसू लागते.

पुंकेसर एकदा परिपक्व झाले की त्यांच्या टोकावर (परागकोशावर) पांढऱ्या रंगाचा थर जमा होतो, हा थर असतो परागकणांचा. आता पुढील प्रक्रिया निसर्गाच्या मदतीने पार पडते. एव्हाना पाऊन थोडा कमी होऊन उन आणि मंद वार्याच्या झुळुका सह्याद्रीच्या दऱ्या-खोऱ्यातून वाहायला सुरवात झालेली असते.

हा वारा फुलांच्या दाट केसांमधून वाहताना पुंकेसर हलतात आणि काही परागकण अलगत श्रीकेसरावर जाउन पडतात. या कामात वरुणराजादेखील आपली भूमिका बजावत असतो, पावसाचे थेंब जेव्हा फुलोऱ्यावर पडतात त्या माऱ्यामुळे परागकण उडून दुसऱ्या फुलांवर पडतात. पावसाचे प्रमाण अधिक असल्यास  वाहत्या पाण्यात हे परागकण प्रवास करतात, वाटेत मिळेल त्या झाडाला अडतात त्यातले काही बरोबर फुलांना जाऊन योग्य ठिकाणी चिकटतात तर काही योग्य जागा न मिळाल्याने मरून जातात. या व्यतिरिक्त निसर्गाने आणखी एक केलेली सोय म्हणजे फुलपाखरे आणि मधमाशा. मंजिरीची फुले आकर्षक आणि सुगंधी असल्याने यावर फुलपाखरे मोठ्या प्रमाणावर भेटी देण्यासाठी येतात, मधमाश्यांना देखील पाणी आणि मकरंद एकाच ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध होत असल्याने त्याही मोठ्या प्रमाणावर मंजिरीला भेटी देतात आणि परागीभवनाची प्रक्रिया सोपी करतात. एक छोटंस काम पण निसर्ग किती वेग-वेगळ्या प्रकार करवून घेतो ना! निसर्गाची किमया बाकी काय!

पुढे बीजांड आणि परागकणांचा संयोग झाल्यानंतर बिया तयार होतात. बिया आकाराने लहान, काळ्या किंवा तपकिरी रंगाच्या व गोलाकार असतात. एव्हाना पाऊस पूर्णपणे थांबलेला असतो, डबक्यांमधले पाणी बऱ्यापैकी आटलेले असते. या बिया जमिनीवर पडतात, पुढील वर्षी पावसावर नव्याने पिक पुन्हा रुजतं आणि सर्वांच्या मनावर भुरळ घालायला तयार होतं.

जांभळी मंजिरीची झाडं ही सुगंधी द्रव्याने परिपूर्ण असतात त्यामुळे यापासून वेग-वेगळी तेलं (Essential Oils) काढली जातात. जांभळी मंजिरीला शास्रीय भाषेत Pogostemon deccanensis Panigrahi अशा नावाने ओळखतात तर ही फुले Lamiaceae या कुलामध्ये मोडतात.शास्रीय नावामध्ये deccanensis असा शब्दोच्चार आढळतो तो deccan या शब्दाशी निगडीत आहे. deccan म्हणजे सह्याद्रीच्या पर्वत रांगा आणि त्यावरील पाठरांचा भूभाग. मंजिरी याच भूभागावर मोठ्या प्रमाणावर आढळते आणि म्हणून या शब्दाचा सूचक अर्थाने उल्लेख शास्रीय नावात दिसतो.

Plant Profile:

Botanical Name: Pogostemon deccanensis Panigrahi

Synonyms: Eusteralis deccanensis

Common (English) Name: Not Available

Marathi Name: Jambhali Manjiri (जांभळी मंजिरी)

Family: Lamiaceae

Habit: Herb

Habitat: Grasslands on hilltop

Flower Colour: Violet / Lavender

Leaves: Rosate

Smell: Fragrant

Abundance: Common

Locality: Naneghat, Junnar, Rural Pune, MH

Date Captured: 27-Sep-14