Flowers: Tanner’s cassia, avaram, Maura tea tree | Tarvad – तरवड | Senna auriculata (L.) Roxb.

Habit of Senna auriculata

सह्याद्रीमध्ये भटकंती करताना जितकी घनदाट जंगलं आपल्याला भेटतात तितकीच माळरानं सुद्धा भेटतात. जंगलं बहुधा किर्रर्र आणि घनदाट, जुन्या वृक्षांची दाटी असलेली, एकमेकांशी जीवघेणी स्पर्धा करणारी. या स्पर्धेत अजस्र वेली मोठ्या झाडांच्या फांद्यांचा आधार घेउन त्यांच्याच वर माना काढत झाडांना वाकुल्या दाखवत राहतात. काही वृक्षांची खोडं तर अगडबंब वैगेरे असतात, ती पाहून भीती वाटावी इतकी. इथलं जगही निराळंच, थंडगार सावली, पक्षांचे आणि प्राण्यांचे वेगेवेगळे आवाज, आजूबाजूला बागडणारी फुलपाखरं, फळझाडं वैगेरे, त्यामुळं निश्चितच उन्हाळ्याच्या दिवसांत इथं मन रमतं! याउलट उन्हाळ्यात माळरानं ओसाड पडलेली असतात कुठे कुठे एखादं दुसरं झुडूप दिसतं, कुणाची कुणाशी स्पर्धा नाही. चुकून एखादं जास्त वाढलं तर शेजारच्या झुडपाला त्याचं काहीही पडलेलं नसतं.

याच ओसाड माळरानांवर उन्हाळ्यात झुडपांचा आधार घेऊन डोंगरउताराला गुळवेलीच्या वेली फुलतात, त्याला सोबत म्हणून काटेचेंडू, धायटी, मंदार, गोविंदफळ वैगेरे वनस्पती सुद्धा फुललेल्या दिसतात. माळरानांवर फुलणारी आणि जिला वर्षभर फुले लागतात अशी एक वनस्पती आहे, ही माळरानांच्या सौंदर्यात नेहमी भर टाकत असते. छोटी छोटी झुडपं, हिरवीगार पानं, वाकड्या-तिकड्या पसरलेल्या फांद्या आणि प्रत्येक फांदीच्या टोकाला झुबक्यांनी लागलेली टपोरी पिवळी फुलं, काय आठवलं का नाव, अहो सर्वांच्या ओळखीची आणि चांगल्या परिचयाची झुडपं आहेत ही, हो हो तीच; तरवडाची!

Flowers of Senna auriculata

या झुडपांची एक लहानपणची आठवण आहे, याच्या कोवळ्या फांद्या मुख्य शाखेपासून ओढून वेगळ्या करायच्या आणि बोटाने साल फिरवून फिरवून काढायची. मधली दांडी सालीतून अलगद ओढून काढली कि सालीची पोकळ नळी शिल्लक राहते, मग या नळीचं तोंड एका बाजूने हलकं दाबायचं आणि त्याची छानशी सुरेल पिपाणी तयार करायची. ग्रामीण भागात असे प्रसिद्ध नसलेले पण गमतीदार खेळ खूप होते आणि आजही आहेत, त्यातलाच हा एक!

तरवड ही तशी माळराणी! वर्षभर फुलणारी, वाऱ्याच्या तालावर डुलणारी, कितीही ऊन असलं तरी ही आपली तशीच उभी असते; हसत मुखाने. पाणी असो-नसो, हिची कधीच तक्रार नसते. कुठल्याही परिस्थितीत फुलत राहायचं, हसत राहायचं एवढंच तिला माहित. माणसाला हा गुण या झुडपाकडून घेण्यासारखा आहे. कुठल्याही परिस्थितीत न डगमगता हसत राहायचं आणि परिस्थितीचा सामना करायचा. असो आपण तरवडाची माहिती घेऊ.

तरवडाची झुडपं साधारण ३-५ फुटांपर्यंत वाढतात. जमिनीपासून ४-६ फांद्या निघतात, फांद्या मातीच्या किंवा काहीश्या विटकरी रंगाच्या असतात, त्यावर राखाडी किंवा पांढऱ्या रंगाचे ठिपके दिसतात. हे ठिपके म्हणजे झाडाच्या आतल्या पेशी (Cells) आणि उती (Tissue) यांच्याशी बाहेरील वातावरणाचा संपर्क राहण्यासाठीचे दरवाजे असतात. फांद्यांची साल बाहेरून मऊ असते, काही ठिकाणी साल थोडीशी पांढरी किंवा राखाडी रंगाची सुद्धा असू शकते. जमिनीतून निघालेल्या मुख्य शाखा आडव्या तिडव्या पसरलेल्या असतात. खालच्या बाजूला नवीन शाखा शक्यतो वाढत नाहीत, सर्व नवीन शाखा वरच्या बाजूला निघतात. तरवाडाची पाने ही पर्णिका (compound) प्रकारात मोडतात. म्हणजे पर्णिकांच्या ८-१० जोड्या पानाच्या मुख्य अक्षाभोवती लागलेल्या असतात. प्रत्येक पर्णिका गर्द हिरव्या रंगाची आणि लंबगोलाकार असते. टोकाला पर्णिका टोकदार असतात. पर्णिका एकमेकांवर आच्छादलेल्या (overlap) असतात. या सगळ्या पर्णिका मिळून एक पान होते. पानांची रचना नवीन फांद्यांवर शक्यतो दाटीवाटीने पण एकाड-एक अशा पद्धतीची असते. संपूर्ण पान ५-८ सेमी लांबीचे असते. पान शाखेला जिथे जोडलेले असते तिथे नवीन कोंब दिसतो, हे कोंब कधी नवीन शाखेत रूपांतरित होतात तर कधी मरून जातात.

Arrangement of Androecium and Gynoecium

तरवडाची फुले गर्द पिवळ्या रंगाची आणि नजरेत भरणारी असतात. फुलोरे नेहमी फांद्यांच्या टोकाला लागतात. प्रत्येक फुलाचा देठ २-३ सेमी लांबीचा असतो, फुलांचा व्यास साधारण ५ सेमी पर्यंत असतो. पाकळ्यांची संख्या ५ असते, यातील दोन पाकळ्या आकाराने मोठ्या तर इतर तीन आकाराने थोड्या लहान असतात. पाकळ्यांचा रंग पिवळा आणि चमकदार असतो. पाकळ्यांच्या खाली त्यांची हिरवट पिवळ्या रंगाची संरक्षण दले असतात. यातील दोन संरक्षण दले एकमेकांना आच्छादलेली असतात. पाकळ्यांच्या मध्यभागी १० पुंकेसर (Androecium) लागतात. यातील समोरचे तीन सर्वात लहान म्हणजे २-३ मिमी लांबीचे असतात, मध्यभागी चार पुंकेसर असतात आणि त्यांची लांबी साधारणपणे ५-६ मीमी असते. सगळ्यात मागच्या बाजूला तीन पुंकेसर लागतात आणि ते १ सेमी लांबीचे असतात. सर्व पुंकेसरांच्या मध्ये एक स्त्रीकेसर लागतो. श्रीकेसराचे अंडाशय (ovary) लांब आणि शेंगेसारखी दिसते. पुंकेसर आणि स्रिकेसर परिपक्व झाले कि मुंग्या परागीभवनासाठी मदत करतात. पक्षी, फुलपाखरे आणि इतर कीटकसुद्धा परागीभवनासाठी हातभार लावतात. पुढे फळधारणा होऊन ६-८ सेमी लांबीच्या शेंगा लागतात. शेंगा परिपक्व झाल्यावर गर्द विटकरी रंगाच्या होतात. वाळलेल्या शेंगा हलवल्यास आतल्या बिया खुळखुळ्यासारख्या वाजू लागतात. कालांतराने शेंगा झुडपापासून गळून पडतात आणि वजनाने हलक्या असल्याने आजूबाजूला पांगतात. पावसाने वरची टरपले सडतात, कधी उन्हाने फुटतात तर कधी जनावरांच्या वैगेरे पायाखाली येऊन बिया मोकळ्या होतात. योग्य वातावरणात रुजतात आणि वाढतात.

तरवड हे औषधी झुडूप आहे, मधुमेह म्हणजेच डायबेटीस या आजारावर ते गुणकारी आहे. लघवीसंदर्भातील तक्रारी आणि बद्धकोष्टत्यावरसुद्धा हे गुणकारी आहे. त्वचा उजळण्यासाठी स्रिया सालीची पावडर करून चेहऱ्यावर लेप लावतात. बियांची पावडर बनवून त्याचा लेप जळजळणाऱ्या डोळ्यांवर लावल्यास लवकर आराम मिळतो. तरवडाची साल आणि पाने गरम करून दुखऱ्या सांध्यावर बांधली जाते. या सर्व गुणांमुळे आयुर्वेदामध्ये तरवडाचे विशेष महत्व आहे.

Mature pods of Senna auriculata

तरवडाला इंग्रजी मध्ये Tanner's cassia अशा नावाने ओळखतात. शास्त्रीय भाषेत त्याला Senna auriculata (L.) Roxb. या नावाने ओळख आहे. तरवडाचा समावेश Caesalpiniaceae म्हणजेच गुलमोहराच्या कुळात केलेला आहे.

सध्या झपाट्याने होणारी जंगलतोड, नष्ट होणारी माळराने आणि मानवी हस्तक्षेपाने तरवड कमी कमी होत चाललं आहे, न जाणो कधी हा दुर्मिळ होऊन जाईल. वेळ अजून गेलेली नाही आपण थोडं मनावर घेतलं तर पुढच्या पिढीला आपल्याला हा बहुगुणी झुडपांचा लाभ घेता येईल.

Plant Profile:

Botanical Name: Senna auriculata (L.) Roxb.

Synonyms: Cassia auriculata

Common Name: Tanner’s cassia, avaram, Maura tea tree

Marathi Name: तरवड

Family: Caesalpiniaceae

Habit: Shrub

Habitat: Deciduous or Scrub forest on slopes, Grasslands (शुष्क जंगल आणि डोंगरउतारावर, माळराने)

Flower Colour: Yellow (पिवळा)

Leaves: Compound, leaflets oblong, 1-2 cm long, mucronate, 8-12 pairs of leaflets, overlapping

Smell: No smell

Abundance: Common

Locality: Narayangad fort, Khodad, Junnar, Pune

Flowering Season: All year

Date Captured: 09-Apr-2017


- रा.जा. डोंगरे

Additional Photos:

Seeds of Senna auriculata