Flowers: Murrayi’s Cobra Lily | Pandhra Sap Kanda – पांढरा सापकांदा | Arisaema murrayi (J. Graham) Hook.

Beautiful Flower

रानफुलांचं विश्व जितकं मनमोहक आहे तितकंच ते गूढ सुद्धा आहे. काही बोलकी उदाहरणं द्यायची म्हटलं तर ऑर्किड, झेंडूवर्गीय फुलं, मका आणि इतर गवतवर्गीय फुलं यांचा प्रामुख्याने उल्लेख करायलाच हवा. तुम्ही म्हणाल या फुलांमध्ये गूढ असं काय आहे? पण आजचा विषय या फुलांचा नाहीच मुळी. आज एका वेगळ्याच फुलाबद्दल जाणून घ्यायचं आहे - ते म्हणजे पांढरा सापकांदा. सह्याद्रीमध्ये सर्वत्र आणि विपुल प्रमाणात सापडणारं हे एक सुंदर आणि अनोखं रानफुल.

पांढरा सापकांदा गूढ असण्याचं कारण म्हणजे त्याची फुलं. सुरवातीला फुलं नर असतात आणि मग नंतर जसजशी वाढ होते, परिपक्वता येते तशी ही नर फुलं स्वतःला मादी फुलांमध्ये रूपांतरीत करतात. कधी कधी हे रूपांतर नर+मादी अशा स्वरूपाचं असतं. म्हणजे एकाच फुलात नर आणि मादी अवयव वाढतात. पण असं रूपांतर करून घेण्याचं कारण काय?

तर त्याची गोष्ट अशी आहे की पावसाळ्याच्या सुरवातीला म्हणजे एक-दोन पाऊस पडून गेले की सह्याद्रीमध्ये एक वेगळीच लगबग सुरु होते. ही लगबग अदृश्य स्वरूपाची असते. मातीच्या कुशीत पावसाच्या ओलाव्याने बिया फुगू लागतात, कंद ताजेतवाने होऊन अंकुरण्यास तयार झालेले असतात, झाडा-झुडपांच्या पालवीमध्ये एक नवचैतन्य भरून वाहायला लागतं. पांढऱ्या सापकांद्याचही असंच. पहिल्या - दुसऱ्या पावसावर जमिनीतील सुप्त अवस्थेत असलेल्या कांद्यावर पहिला कोंब बाहेर पडतो. वरवर भासणार हा कोंब खरं तर कोंब नसतोच. तो असतो सापकांद्याच्या पुष्पगुच्छाचा दांडा (Peduncle). पावसाची साथ लाभली तर जूनच्या मध्यापर्यंत एक ते दोन फूट दांडा वाढतो आणि सुंदर आणि लक्ष वेधून घेणारा फुलोरा लागतो. कुठल्याही बाजूने फुलोरा पाहिला तर फणा काढून उभा राहिलेला नाग आठवेल असा आकार. अगदी हुबेहूब. तोंडातून लपलप करत बाहेर निघणारी सापाची जीभ भासावी अशा रंगाचा आणि आकाराचा एक धागासुद्धा फुलाच्या तोंडातून निघालेला आढळतो.

प्रथमदर्शनी आपल्याला हेच फुल वाटतं पण खरं तर ते फुल नसत. हा फक्त फुलांना संरक्षण देणारा एक भाग असतो. नागाच्या फण्यासारखा जो भाग दिसतो त्या खाली एक पोकळ नळीसारखा भाग असतो त्याच्या आत फुलांची रचना असते. फुलं पाहायची असल्यास आपल्याला वरचा फण्यासारखा दिसणारा भाग उलगडण्याशिवाय पर्याय नाही. फुलांचं बाहेरच आवरण म्हणजे पोकळ नळीचा भाग साधारण ५-८ सेमी लांबीचा आणि २ सेमीपर्यंत रुंद असून पोपटी रंगाचा असतो. त्यावर पांढऱ्या रंगाच्या रेषा कधी कधी दिसतात. नळीच्या वरच्या भागात नागाच्या फण्यासारखा भाग दिसतो. तो साधारण पाच ते आठ सेमी लांबीचा आणि २-३ सेमी रुंदीचा असतो. रंग बहुधा गुलाबी, फिक्कट जांभळा किंवा पांढरा असतो.

Top view of entire plant & habitat

नळीच्या आत फुलाच्या दांड्यावर सर्व बाजुंनी फुलं लागतात. फुलांचा रंग पिवळसर पांढरा किंवा फिक्कट पिवळा असतो. सुरवातीला फुलातील पुंकेसरांची वाढ होते. ते वाढून त्यात परागकण भरू लागले की मग स्रिकेसर वाढू लागतो. नर फुल मादी फुलात बदलू लागत. वर म्हटल्याप्रमाणे नर आणि मादी असं दोन्हीमध्ये रूपांतरित होतं. म्हणजेच, पुंकेसर टिकून असतानाच स्रिकेसराची वाढ पूर्ण होते. फुलांचं रूपांतर मादी फुलांत करायचं की नर+मादी अशा स्वरूपात करायची याचा निर्णय प्रत्येक झाडानुसार किंवा हवामानातील बदलावर अवलंबून असतो. म्हणजे सुरवातीला पाऊस व्यवस्थित सुरु झाला आणि नंतर अचानक ओढ दिली तर फुलं पुंकेसर (Androecium) आणि स्रिकेसर (Gynoecium) अशा दोन्हींना एकाच वेळी वाढू देतात. थोडक्यात फुलं bisexual होतात. असं झाल्याने वातावरणात झालेल्या बदलांवर मात करता येते. याउलट पाऊस व्यवस्थित सुरु राहिला तर आधी नर असलेलं फूल नंतर मादी फुलात रूपांतरित होतं आणि पुढे फलित होतं. याव्यतिरिक्त झाडं अयोग्य ठिकाणी रुजली असतील म्हणजेच माती पुरेशी सुपीक नसेल किंवा जनुकीय (Genetic) बदलांमुळेसुद्धा हा प्रकार पाहायला मिळतो.

एकदा प्रजनन पार पडलं कि फुलोऱ्याभोवतीचं नागाच्या आकाराचं संरक्षण दल गळून पडतं. गर्द हिरव्या आणि चमकदार रंगाची गोलाकार फळं दिसू लागतात. ही फळ मुख्य अक्षाच्या बाजूने अगदी गर्दीने लागलेली असतात. फळ पुढे पिकून पिवळी, नारंगी आणि मग लाल होतात. परिपक्व होऊन पुढच्या कार्यास लागतात.

Habitat of Murrayi's Cobra Lily

फुलोरा लागेपर्यंत त्याच्या मागोमाग एक पण कांडातून निघतं. सुरवातीला पानं कोवळी आणि मिटलेली असतात आणि नंतर ती खुलतात. चमकदार हिरवा रंग, बोटं पसरलेल्या हाताच्या पंजासारखा आकार पण मोठा. पानाची उंची साधारणपणे २ फुटांपर्यंत असू शकते. पानांची रुंदी फूटभराची असते. पावसात भिजलेलं फुल आणि पान एकत्र पाहून खूप मोहक असतं. सापकांदा हे ग्रामीण आणि आदिवासी भागातील लोकांमध्ये रानभाजी म्हणून प्रसिद्ध आहे. बडद्याची भाजी अशी तिची ओळख स्थानिकांमध्ये आहे. कंद आणि पानं भाजीसाठी वापरतात. सापकांद्याचा उपयोग खाण्यासाठी होत असला तरी ती कच्ची खाण्यासाठी उपयुक्त नाही. पानांमधील कॅल्शियम ऑक्झॅलेटच्या सूक्ष्म खड्यांमुळे ते विषारी होतात, त्यामुळे ही भाजी फक्त शिजवून खाण्यास उपयुक्त आहे.

फुलांच्या या विशेष रूपांतराने सापकांद्याची फुलं गूढ वाटतात. पण ही वैशिष्ट्यपूर्ण गूढता निसर्गानेच त्यांना बहाल केली आहे. प्रतिकूल परिस्थितीमध्ये तीच त्यांच्या मदतीला येते. पांढरा सापकांदा हा इंग्रजीमध्ये "Murraya's Cobra Lily" या नावाने ओळखला जातो. शास्रिय भाषेत त्याला Arisaema murrayi (J. Graham) Hook. या नावाने ओळखतात. पांढऱ्या सापकांद्याचा समावेश ऍरीसी (Araceae) म्हणजेच आळुच्या कुळामध्ये केला गेला आहे.

सह्याद्री अशा गूढ कोड्यांनी भरलेला आहे. फक्त आपण कुतूहलाने भरलेले डोळे घेऊन त्याला जवळ करायला हवं. मग अजब दुनियेची माहिती आपल्या पदरात पडते...

Plant Profile:

Botanical Name: Arisaema murrayi (J. Graham) Hook.

Synonyms: NA

Common Name: Murrayi’s Cobra Lily

Marathi Name: पांढरा सापकांदा

Family: Araceae

Habit: Herb

Habitat: All Sahyadri Ranges (डोंगरउतारावर, दऱ्या-खोऱ्यांचा परिसर)

Flower Colour: White Or Pink Or Lavender (गुलाबी, फिक्कट जांभळा किंवा पांढरा)

Leaves: Palmately compound, Single, up to 2 feet long, digitate.

Smell: No smell

Abundance: Common

Locality: Dudhivare, Pavna Dam, Pune

Flowering Season: June-July

Date Captured: 07-July-2018

राजकुमार डोंगरे
MaChi Eco & Rural Tourism
www.machitourism.com