Flowers: Water Snowflake | (कुमुद - Kumud) | Nymphoides indica (L.) Kuntze

सौंदर्य हे मानवी मनाला नेहमीच भुरळ घालत असतं. उन्हाळ्यात राक्षसी वाटणारे सह्यकडे पावसाळ्यात मात्र हिरव्यागार गवतामुळे लोभसवाणे दिसतात, आणि त्यावर रंगीबरंगी फुलांचे ताटवे फुलले की, पृथ्वीवर स्वर्ग अवतरल्याचा भास होतो. सह्याद्रीतील माळरानांवर शरद ऋतूमध्ये रंगांचा लपंडाव सुरु होतो, दर पंधरा दिवसांनी माळरानांचे रंग बदलत जातात. हा सोहळा अनुभवताना आपलं मन अगदी आनंदानं भरून वाहतं.

तशी सह्याद्रीच्या अंगा-खांद्यावर वाढणारी बरीचशी रानफुले सुंदर आणि वैशिष्ठ्यपूर्ण असतात, पण त्यातलि काही खूपच वेगळी आणि रूपवान आहेत, एवढी रूपवान की आश्चर्याचा धक्का बसावा. असंच एक सौंदर्याची परिसीमा असणारं रानफुल म्हणजे "कुमुद". हो, नावही तितकंच सुंदर आहे! यांची वस्ती शक्यतो सह्याद्रीच्या पठारांवर आणि विशेषतः जिथे स्वच्छ पाण्याची उथळ तळी आहेत अशा ठिकाणी असते. कुमुदचं तळ्यातील जाळं एवढं दाट असतं की संपूर्ण तळ्यावर यांचच आधिपत्य असल्याचा भास होतो.

कुमुद ही तशी पाण्यातील वनस्पती, त्यामुळे साहजिकच उथळ पाण्यामध्ये आणि मोकळा गाळ असलेल्या ठिकाणी चांगली वाढते. त्यात अधिवास पाण्यात असल्यामुळे मुळं जास्त लांबवर पसरत नाहीत. कुमुदच खोड अतिशय लहान, अगदी निरीक्षण करून देखील लक्षात येणार नाही एवढ लहान आणि तेही पाण्याच्या तळाशी गाळात रुतलेलं असतं. चुकून कधी दुष्काळी परिस्थिती निर्माण झाली आणि तळ्यातील पाणी सुकलं तर हे खोड गाळात तग धरून रहातं. पुन्हा जेव्हा पाउस पडून तळ्यात पाणी भरलं जातं तेव्हा नव्याने अंकुर फुटतात आणि दुष्काळी परिस्थितीतून सुटका होते. शेवटी निसर्गच सर्वांचा विघ्नविनाशक! खोडाच्या खालच्या बाजूला मुळे तर वरच्या बाजूला पाने लागतात. पानांची रचना एकत्रित वरून पाहिली तर फुलासारखी वाटते. पानांचे देठ २-५ सेमी लांबीचे असून हिरवे गार, मांसल आणि वजनाने हलके असते. पानं देखील हिरवी गार, आकाराने मोठी आणि बदामी (Heart Shapped) असतात. लांबी साधारणपणे १५-२० सेमी आणि रुंदी १५ सेमी पर्यंत असते. बहुधा पानांची किनार एकसंध पण कधीकधी दातेरी सुद्धा असते. पानांच्या खालच्या बाजूला लहान मोठे फोड असतात, या फोडांमध्ये हवेची पोकळी असते आणि त्यामुळे ही पाने नेहमी पाण्यावर तरंगतात. पानांच्या या तरंगण्यामुळे इंग्रजीमध्ये कुमुदला "Floating Heart" या नावाने देखील ओळखले जाते.

कुमुदची फुले कमालीची सुंदर असतात, खोडातून हिरव्या रंगाचा मांसल देठ वाढतो आणि त्यावर साधारणपणे ३-५ सेमी व्यासाचे पांढर्या शुभ्र रंगाचे फुल लागते. प्रत्येक फुलात सहा पाकळ्या असतात, विशेष गोष्ट अशी की प्रत्येक पाकळीच्या किणारीवर पांढर्या रंगाचे दाट केस असतात, या शुभ्र केसांमुळे कुमुदच्या सौंदर्यामध्ये कमालीची भर पडते. हे केस परागीभवनाच्या प्रक्रियेमध्ये देखील मदत करतात; मधमाशा, फुलपाखरे किंवा पक्षी आकर्षित होतात ते यामुळेच. फुलाचा मध्यभाग पिवळ्या रंगाचा असतो, यातून सहा पुंकेसर बाहेर पडतात आणि ते पाकळ्यांच्या तळाशी जोडलेले असतात. परागकोश (Anther) करड्या रंगाचे असून स्रिकेसर हे पुंकेसारांच्याही खाली असतात, वरवर पाहता ते चटकन दिसून येत नाहीत. स्रिकेसर आणि पुंकेसर परिपक्व झाले की, पुढे प्रजननाची प्रक्रिया पूर्ण होऊन फळे लागतात.. फळं लंबगोलाकार असून त्यावर छोटे केस असतात. फळांतून बियांचा प्रसार होऊन नवीन रोपं रुजतात.

बिया रुजून नवीन रोपं तयार होत असली तरी इतर मार्गांनी देखील पुनर्निर्मितीची प्रक्रिया सुरु असते. एका खोडापासून नवीन शाखा निघते, वाढते आणि थोड्या अंतरावर जाउन रुजते आणि नवीन झाडाची निर्मिती होते. अशाच प्रकारे जमिनीतून मुळापासून काही शाखा निघतात आणि जमिनीतून काही फुटांचा प्रवास करून रुजतात. याहीपलीकडे, कुमुदच्या खोडावर काही विशिष्ठ प्रकारच्या अवयवांची (Bud) ची वाढ होते, यांची पूर्ण वाढ झाली की मुख्य झाडापासून ते वेगळे होतात आणि स्वतंत्र झाड म्हणून देखील वाढतात. निसर्गाच्या अशा विविध पुनर्निर्मितीच्या प्रक्रिया पाहून मन थक्क होऊन जाते.

कुमुदची फुलं पाहिली की ती कमळाचीच फुल असल्यासारखा भास होतो. कारणही तसच आहे; फुलांची, पानांची आणि इतर सर्वच रचना ही कमळासारखी आहे. पण कुमुद आणि कमळ यांचा काहीही संबंध नाही, ही दोन्ही एकमेकांपेक्षा अतिशय वेगळी झाडे आहेत.

कुमुदला इंग्रजीमध्ये "Water Snowflake" अशा नावाने देखील ओळखतात. फुलांनी जेव्हा संपूर्ण तळं भरून जातं तेव्हा पाण्यावर हिमवर्षाव झाल्याचा भास होतो आणि म्हणून इंग्रजी नावामध्ये Snowflake असा शब्दप्रयोग आला आहे. कुमुदला शास्रीय भाषेत "Nymphoides indica (L.) Kuntze" अशा नावाने ओळखतात. Nymphoides हा शब्द Nymphaea शब्दापासून आला आहे. Nymphaea म्हणजे कमळ आणि कुमुदचं कमळाशी असलेलं साधर्म्य दर्शवणारा शब्द म्हणून Nymphoides असा शास्रीय नावामध्ये उल्लेख दिसतो. कुमुद हे Menyanthaceae या कुळातील आहे.

Plant Profile:

Botanical Name: Nymphoides indica (L.) Kuntze

Synonyms: Nymphoides humboldtiana, Nymphoides indicum

Common Name: Floating Heart, Water Snowflake

Marathi Name: Kumud (कुमुद)

Family: Menyanthaceae

Habit: Herb

Habitat: Grasslands on hilltop

Flower Colour: White

Leaves: Simple

Smell: No

Abundance: Common

Locality: Durgawadi, Junnar, Rural Pune, MH

Date Captured: 14-Sep-14