Flowers: Red Alyce Clover | Lal Shevra – लाल शेवरा | Alysicarpus tetragonolobus Edgew.

श्रावण मास संपत आला की पुष्पोत्सव सुरु होतो. लाल, पिवळी, गुलाबी, नारंगी, जांभळी आशा नानाविध रंगांची रानफुलं बहरू लागतात. कधी यात विविध रंगांच्या फुलांचं मिश्रण असत तर कधी संपूर्ण माळावर फक्त एकाच प्रकारची आणि रंगाची रानफुलं उमलतात. मग, क्रमाक्रमाने आठवडा-दोन आठवड्यात दुसरी फुलं, आणि हे बदल एकामागून एक असे होत राहतात. फुलांच्या या बदलाणे धरतीचा रंगही अठवड्यानी बदलताना दिसतो. निसर्गातील ही रंगांची अदलाबदल पाहण्यासारखी असते. अर्थात ही अनुभूती घेण्यासाठी निसर्ग जवळ करण्याशिवाय पर्याय नाही.

ऊन आणि सावलीचा पाठशिवनीचा खेळ सुद्धा याच काळात सुरु असतो. ही धावती उन्हं रानफुलांवर पडली की ही भलतीच आकर्षक वाटत, त्यांच्यातील रांगांमध्ये एक वेगळीच चमक येते. आधीच लोभसवाणं वाटणारं चित्र आता आणखी मोहक भासू लागतं.

काल सहज माळावरून फिरत होतो. पायाखालच्या लुसलुशीत गवतातून विविध रानफुलं फुलली होती. यातली बहुतांश आकाराने खूपच लहान, अगदी नखाच्या टोकाऐवधी. अर्थातच, अशा लहान लहान फुलांकडे आपण नकळत दुर्लक्ष करतो. दुर्लक्ष होण्यामागे कारणही असते म्हणा, या छोट्या फुलांबद्दल फारशी माहिती उपलबद्ध नाही, आणि असल्यास शास्त्रीय. मग, निसर्गतः किंवा मानवी स्वभावामुळे होतं दुर्लक्ष.

माळावरच्या एका रानफुलाचे फोटो घेण्यात मी मग्न होतो, समोरून आलेल्या एका आजोबांच्या हाकेने मी भानावर आलो. त्यांचा प्रश्न: काही हरवलंय का? मी उत्तरदाखल नाही म्हणून नकारार्थी मान डोलावली. प्रतिसाद म्हणून तेही "बरं बरं" असं म्हणून मार्गस्थ झाले. त्यांच्या डोक्यावर गवताचा भारा होता, या भाऱ्यातून एक रानफुल त्यांच्या चालण्याच्या तालावर डोलत होतं, शेवटचं! मी बाबांना हाक दिली, ते थांबले आणि वळेल पाठमोरे. मी त्यांच्या जवळ जाऊन ते रानफुल खुडलं आणि विचारलं; बाबा, कुठलं फूल आहे हो हे? "रानातील फुलं असतात ती", असं  त्यांनी सांगितलं. पुन्हा वाट चालू लागता ते बोलले "अशी अजून भरपूर आहेत, या टायमाला येतात ही फुलं".

मी माझ्याशीच हसलो. रानफुलं आपल्याला फारच कमी माहीत असतात, त्यामुळे यातली काही दुर्मिळ होत आहेत याची साधी माहिती सुद्धा अपल्याला नाही. ती फूलं होती "लाल शेवर्याची", अर्थात तो काही दुर्मिळ नाही. ती फूलं घेऊन मी पुन्हा एका खडकावर बसलो, विचारमग्न! बाजूला सहज नजर गेली आणि समोर  "लाल शेवर्याची" काही झाडं दिसली. फोटो घेतले. या सर्व-साधारण, जगाशी फारशी ओळख नसलेल्या "लाल शेवऱ्या" बद्दल काहीतरी लिहावं असं ठरवतं माळ उतरलो. वाटलं आज दुर्मिळ नसला तरी याबद्दल माहिती तरी लोकांना कळूदेत. निसर्गात त्याचही वेगळं अस्तित्व आहेच की!

तसा 'लाल शेवरा' मुळातच उंचीने लहान, ५-१० सेमी उंचीचा. कधीकधी, फार चांगलं आणि पोषक वातावरण मिळालं तर फूटभर वाढतो. यापलीकडे त्याची फारशी काही वाढ होत नाही. फार उंच वाढू लागला की फांद्यांना वरच्या फुलांचं आणि शेंगांचं वजन झेपत नाही मग त्या जमिनीवर सरळ पसरून घेतात. या पसरण्यामुळं कधीकधी फांद्यांचा गुंता इतर झाडांत होतो आणि मग कळनं कठीण होऊन बसतं की, कुठलं झाड कोणतं ते.

असो, लाल शेवऱ्याच्या मुळ्या खोलवर जातात, साधारणपणे २ ते ५ सेमी खोल. कारणही तसंच असतं, माळरानावर आल्याने पाण्याची कमतरता कधीही निर्माण होऊ शकते आणि निसर्गतः ती सोसण्याची क्षमता या झाडांमध्ये असावी म्हणून मुळ्या खोल जाणाऱ्या असाव्यात.  एका झाडात ४-५ फांद्या जमिनीपासून निघतात, कधी थोड्या कमी-जास्तही होतात. चाहुबाजूनी पसरतात. फांद्या कडक असतात आणि कधी कधी काहीशी जांभळट छटा यावर येते. स्पर्श केल्यास काहीशी चरबट लागते. उंची कमी असल्याने पानं जमिनीपासूनच लागतात. पानांचा रंग थोडासा भुरका हिरवट असतो, जोडणी एकाड एक (Alternate) पद्धतीची असते. पानांना जोडणारा देठ (Petiole) २-४ मिमी लांबीचा, तोही हिरवा आणि भुरक्या केसांनी वेष्टित असतो. पानांचा आकार हा देठाकडे गोलाकार आणि मग टोकाकडे निमुळता (Lanceolate) होत जाणारा असतो. लांबी २-३ सेमीची असते आणि रुंदी फार तर ते १ सेमी पर्यंत असते. पानांचा देठ जिथे जोडलेला असतो तिथे नवीन फांदीसाठीचा कोंब निघतो, याची लांबी ५ मिमी पर्यंत असते. फांदीच्या टोकाकडे ५-८ सेमीची फुलोरा निघतो, फुलं नेहमी फुलोऱ्याच्या खालच्या बाजूने फुलायला सुरवात होते (Raceme Inflorescence). ज्यावेळी फुलोऱ्यातील खालची फुलं फुलतात तेव्हा वरच्या भागातील कळ्या क्रमाक्रमाने फुलण्यासाठी तयार असतात. पहिला फुलांचा बहर उमलून गेला की तेथे शेंगा लागायला सुरवात होते आणि त्याच्या वरची फुले तोपर्यंत उमललेली असतात. असं होण्यामागे निसर्गाची योजना आहे. जास्तीत जास्त फळं लागावी अशी ती योजना. ही योजना फार कुतूहल निर्माण करणारी आहे, आपण ती पुढे समजून घेऊ.

लाल शेवर्याची गंम्मत म्हणजे, फुलं जोडीने उमलतात. म्हणजे एका फुलोऱ्यात बहुधा एका वेळी दोनच फुलं उमलतात. असं का? हे गुपित मात्र गुपितच आहे. फुलांच्या पाकळ्यांचा रंग आकर्षक असतो, बहुधा तो लाल असतो पण रंगाच्या छटेमध्ये थोडासा फरक कधी कधी दिसून येतो. म्हणजे कधी काहीसा गुलाबी तर कधी अबोली सारखा. पण हे सगळे रंग शेवटी लाल रंगाकडेच झुकलेले असतात. फुलामध्ये एकूण पाच पाकळ्या असतात, त्यातली एक सर्वात मोठी, दुसऱ्या दोन मध्यम आणि शेवटच्या दोन लहान असून खालच्या बाजूने लागतात व अगदी लहान असतात. मोठी पाकळी वरच्या बाजूने मुकुटासारखी भासते, त्याच्याखाली पुंकेसर (Androecium) स्रिकेसर (Gynoecium) वाढतात. पुंकेसरांची संख्या ही १० असते, यातील ९ जणांचा एकत्र पुंजका आणि एक मात्र वेगळा वाढतो. या कुळातील फुलांमधलं हे वैशिष्ठ आहे.

फुलांचा आकार खूप लहान असतो, फार फार तर ५-७ मिमीचा; त्यामुळे तशी ती नाजूकच असतात. या नाजूक फुलांना संरक्षण देण्यासाठी त्यांची संरक्षण दले (Calyx) असतात. संरक्षण दलांची संख्या पाच, प्रत्येक पाकळीमागे एक अशी.संरक्षण दलांचा रंग पोपटी-हिरवा असतो. त्यावर मुलायम पांढरे केस असतात. ही संरक्षण दलं शेवटपर्यंत म्हणजे शेंगा लागल्यानंतर देखील तशीच टिकून असतात. शास्त्रीय भाषेत याच नाव बदलून आता persistent calyx असं होतं.

फुलं परिपक्व झाली की, पावसाच्या थेंबानी, किटकांमुळे किंवा फुलपाखरांमुळे परागीभवनाची प्रक्रिया मार्गी लागते. फलनाची प्रक्रिया काही दिवसांत पार पडते आणि साधारणपणे एक ते दीड सेमीचा शेंगा लागतात. सुरवातीला शेंगा हिरव्या आणि त्यावर काहीशी जांभळ्या रंगाची छटा असणाऱ्या असतात. शेंगा १ तें 2 सेमी लांब आणि चौकोनी (Quadrangular) असतात. शेंगांचं बाहेरील आवरण खरबरीत असते. या शेंगांमध्ये थोडा वेगळेपणा असतो. एका शेंगेत 4 ते 6 बिया असतात. प्रत्येक बी आवरणासहित दुसऱ्या बीला जोडलेली असते. ही रचना बीजप्रसारणासाठी कामी येते. शेंगा पुढे परिपक्व होतात आणि वाळतात. वाळल्यामुळे शेंगांचं वरचं आवरण एव्हाना खूप खरबरीत (rough) झालेलं असतं. या खरबरीत झालेल्या शेंगा चराटीला आलेल्या गुरांच्या पायाला, केसांना चिकटतात. इथे बीजप्रसारचा प्रवास सुरु होतो. नशिबानं या जिथं पडतील तिथं योग्य वातवरण मिळालं तर पुन्हा पुढील वर्षी रुजतात, नाहीतर...

लाल शेवर्याची नोंद Alysicarpus या जातीमध्ये झाली आहे, यातील Alysi हा भाग शेंगांच्या जोडणी बद्दल बोलतो आणि carpus म्हणजे शेंग. याची उपजात tetragonolobus अशी आहे, यातील पहिली पाच अक्षरं (Tetra) म्हणजे चार बाजू असा अर्थ असणारी आहेत. लाल शेवऱ्याच्या शेंगा चौकोनी असतात, आणि या आकाराबद्दल सांगणारी ही अक्षरं आहेत. याच शब्दातील शेवटची पाच अक्षरं "lobus" अशी आहेत. ही अक्षरं शेंगांच्या बाह्य आवरणावर खोलगट भाग असतात त्याचा उल्लेख दर्शवणारी आहेत . शास्त्रीय नाव देताना शेंगांच्या या वेगळेपणाला विशेष महत्व दिलेलं आहे आणि म्हणून नाव अर्थपूर्ण होतं. लाल शेवरा आणि आपल्या आजूबाजूला दिसणारी शेतातली शेवरी हे दूरचे भाऊबंद आहेत. या दोन्ही शेवऱ्यांचं कुळ एकच, म्हणजे फॅबेसी (Fabaceae). लाल शेवऱ्याचं शास्त्रीय नाव Alysicarpus tetragonolobus असं आहे. इंग्रजीमध्ये याला Red Alyce Clover असं म्हणतात.

लाल शेवरा आज तरी दुर्मिळ वैगेरे नाही, पण येणाऱ्या काळात हा दुर्मिळ होऊ शकतो. सध्या डोंगररांगाच्या पायथ्याला असलेली माळरानं सपाटीकरण करून शेतीखाली आणली जात आहेत, काहीठिकाणी तर डोंगर अक्षरशः कोरले जातायेत. नकळत लाल शेवरा आणि माळावरील इतर वनस्पतींची हत्याच आपण करत आहोत. भविष्यात या वनस्पती दुर्मिळ होऊ नये असं वाटत असेल तर आपण आत्तापासूनच काळजी घायला हवी. पुढच्या वेळी गवताचा भारा घेऊन जाताना आजोबा दिसले की त्यांना लाल शेवऱ्याची ओळख करून देईल असा विचार करतोय, बघतो त्यांना पटतंय का...

Plant Profile:

Botanical Name: Alysicarpus tetragonolobus Edgew.

Synonyms: NA

Common Name: Red Alyce Clover

Marathi Name: लाल शेवरा

Family: Fabaceae

Habit: Herb

Habitat: Deciduous or Scrub forest on slopes, Grasslands (शुष्क जंगल आणि डोंगरउतारावर, माळराने)

Flower Colour: Red (लाल)

Leaves: Simple, Laceolate, 2-3 cm long, Rounded at base, 8-12, Stipulate, Petiole 2-4 mm long.

Smell: No smell

Abundance: Common

Locality: Dattagad (Dighi), Pune

Flowering Season: Aug to Sep

Date Captured: 19-Aug-2017

- रा.जा. डोंगरे